علم معانی
علمی است که شناخته میشود به آن احوال لفظ عربی و غیره به نهجی که به سبب آن مطابق باشد لفظ مقتضای حال را و آنچه نگاه دارد از وقوع خطا در ادای معانی مطلوبه و آنچه بازدارد از دشواری مضمون و بداسلوبی عبارت و حاصل میشود بدان بلاغت کلام و آن منحصر میشود بر هشت باب:

باب اول در احوال اسناد،
ثانی در احوال مسندٌالیه به حذف آن و عدم حذف آن،
ثالث در احوال مسند به حذف و غیرحذف آن،
رابع در احوال متعلقات فعل چنانکه حذف مفعول و تقدیم آن بر فعل وغیر ذلک،
خامس در قصر با لفظ استثنا و از قسم حصر است،
سادس در بیان انشاء و انواع آن کثیر است از آن جمله تمنی و ترجی و استفهام و قسم و تعجب و امر و نهی و غیره،
سابع در بیان وصل و فصل چنانکه عطف بعضی جمله بر بعض و ترک آن،
ثامن در ایجاز یعنی آوردن کلام مختصر که حاوی معانی کثیره باشد و به حذف مضاف و غیره در اطناب و مساوات و آن برای ایضاًح و تفصیل اجمال باشد ...

********

علم معانی علم به اصول و قواعدی است که به یاری آنها کیفیت مطابقۀ کلام با مقتضای حال و مقام شناخته میشود. موضوع آن الفاظی است که رسانندۀ مقصود متکلم باشد و فایدۀ آن آگهی بر اسرار بلاغت است در نظم و نثر. در این علم از چند مبحث اساسی که هر یک منقسم به اقسامی میشود بحث میکنند زیرا کلام یا خبری است و یا انشائی در صورت اول بحث در«اسناد» و تحقیق در «مسند الیه» و متعلقات آن پیش میآید. اسناد ممکن است به نحو «قصر یا حصر» صورت پذیرد و جمله های خبری و انشائی که در کنار یکدیگر قرار گیرند میتوانند به هم معطوف گردند (وصل) و یا به نحو انفصال از یکدیگر آورده شوند (فصل) و همچنین میتوان معنی مقصود را در کمترین کلمات (ایجاز) و یا در کلمات بسیار (اطناب) و یا در کلماتی که مساوی معنی باشد (مساوات) آورد. بنابراین مباحث زیر در علم معانی مورد بحث قرار می گیرد

١- اسناد خبری (خبر - مسندالیه، مسند)

٢- قصر.

٣- انشاء.

٤- وصل و فصل.

٥- ایجاز و اطناب و مساوات.

********

- معانی و بیان; دو فن «معانی» و «بیان» را با هم «معانی و بیان» گویند. و رجوع به بیان شود.