ابن بابویه، ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی را از کنیزکی دیلمی سه پسر آمد :
١- ابوجعفر محمد بن علی بن حسین، فرزند مهتر ابوالحسن مذکور، محدث و فقیه شیعی. وفات ٣٨١ ه.ق. او از اساتید بسیار و از جمله پدر خود و محمد بن حسن بن الولید ادب و فقه فراگرفت و مشایخ دیگر وی نزدیک دویست تن بوده اند. صدوق با سلاطین و اعاظم شیعۀ زمان خود آمیزش داشت و سفری برای ملاقات ابوعبدالله نعمت نقیب به بلخ رفت و کتاب من لایحضره الفقیه را به نام او نوشت. وقتی در بغداد تدریس میکرد. در اواخر عمر در ری متوطن بود و در دربار آل بویه محترم میزیست، رکن الدوله و وزیر او صاحب بن عَبّاد او را گرامی میداشتند. ابن بابویه عیون اخبارالرضا را به نام صاحب بن عباد نوشته و در بعض مواضع کتب خود ذکری از مباحثات خویش در مجلس رکن الدوله به میان آورده است. ابن بابویه در ری درگذشت و بدانجا مدفون شد، قبر وی تاکنون باقی و مزار است. کتب او در فهرست نجاشی مذکور و معروفتر از همه :
کتاب من لایحضره الفقیه.
اکمال الدین.
امالی. عیون اخبارالرضا.
معانی الاخبار.
کتاب التوحید.
ثواب الاعمال.
علل الشرایع.
کتاب الخصال.
کتاب الاعتقادات
است که همه به طبع رسیده است.
٢- حسن بن علی، فرزند اوسط ابوالحسن، او زاهد و متعبد بوده است.
٣- ابوعبدالله حسین بن علی بن حسین بن بابویه که او نیز مانند برادر مهتر، فقیه و محدث بود و سیدمرتضی و غضائری از شاگردان اویند، کتبی تألیف کرده که فعلاً در دست نیست. و نسب منتجب الدین صاحب فهرست معروف بدین طریق به وی میپیوندد : منتجب الدین علی بن عبدالله بن الحسن (معروف به حسکا) (ظ : حسنکا) بن حسین.

صفی علیشاه رحمه الله

حاجی میرزا محمد حسن اصفهانی ملقب به صفی علیشاه از معاریف مشایخ متصوّفۀ طهران و از فضلا و علمای ذی شأن، در سوم شعبان سنۀ هزار و دویست و پنجاه و یک هجری قمری متولد شد و در اوایل امر مدتی در شیراز و کرمان و یزد و هندوستان به سر برد و بالاخره به طهران آمده در آنجا اقامت گزید و بعدها یکی از خواص مریدان وی قطعۀ زمینی به مقدار دو هزار ذرع به وی تقدیم نمود و او در آن خانقاهی وسیع بنا نهاد و قریب هشت سال در آنجا به سر برد و در روز چهارشنبۀ بیست و چهارم ذی القعدۀ سنۀ هزار و سیصد و شانزده هجری قمری وفات یافت و در همان خانقاه مدفون گردید.
وی را تألیفات عدیده است از جمله تفسیری منظوم از بحر رمل مسدّس به وزن مثنوی مولوی (ره) که در طهران به طبع رسیده است.  او در جوانی از مریدان حاجی میرزا زین العابدین ملقب به رحمت علیشاه پدر صاحب طرائق الحقایق بوده است و بعد از وفات حاجی میرزا زین العابدین در جزو ارادت کیشان حاجی آقا محمد شیرازی ملقب به منوّرعلیشاه عمّ رحمت علیشاه مذکور درآمد.
مرحوم یاسمی در کتاب خود به نام «ادبیات معاصر»، ذیل احوال صفی علیشاه نویسد :
حاج میرزا حسن صفی علیشاه اصفهانی در سوم شعبان ١٢٥١ ه.ق. در اصفهان متولد و پس از شصت و پنج سال در ٢٤ ذی القعده ١٣١٦ ه.ق. در تهران درگذشت. مقبرۀ او در خانقاهی است که مریدانش در محلۀ شاه آباد تهران ساخته اند. (خیابان خانقاه منشعب از خیابان صفی علیشاه است و خیابان اخیر از شاهرضا شروع و به میدان بهارستان ختم میشود، این دو به نام صفی و خانقاه او معروفند). جمعی کثیر به او ارادت میورزیدند و او را قطب سلسلۀ نعمت اللّهی میشناختند.
صفی علیشاه مردی دانا و سخن سنج و نیک محضر و خوش صحبت بود و مریدانش از او کرامتها نقل میکنند. طبعی روان و منطقی استوار داشته است.
آثار او زبدة الاسرار و بحرالحقائق و عرفان الحقّ و میزان الفرقة و تفسیر و دیوان غزلیات و قصاید است که همه به طبع رسیده است.
مهمترین اثر او تفسیر قرآن است که به نظم آورده و حاوی اشعار خوب و مهیّج است.
پس از او مرحوم علی خان ظهیرالدوله در این طریقه مقام ارشاد یافت. او را نیز اشعار بسیار هست و چند مثنوی دارد که چاپ شده است.
غزل :

صبا چو در چمن آورد بوی پیرهنش
درید غنچه گریبان ز حسرت بدنش
خیال سرزده آورد در کنار منش
ولی نیافت پی بوسه راه بر دهنش
لطافت تن او ناورم به یاد مباد
که از تصوّر عقل آفتی رسد به تنش
ز آب و رنگ عذارش نسیم صبح مگر
به لاله گفت که خاطر شکفت در چمنش
مرا بس ست تماشای زلف و عارض او
بهل بهشت برین را به سنبل و سمنش
چرا شکفته نباشد ز تاب طرۀ او
دلی که دید به عمری شکنجۀ شکنش
به پیش قامت آن کس که جان سپرده به حشر
قیامت است چو از تن براوفتد کفنش
بزیر جامه ز روح روان لطیف تر ست
نموده ایم به تحقیق امتحان تنش
به چین زلف تو دل بر خطا نرفت ولیک
خطا نموده مماثل به نافۀ ختنش
«صفی» سفر ز دو عالم نمود و خود نگرفت
دلش قرار به جائی کجاست تا وطنش

ابوجعفر محمد بن یعقوب کلیني رحمه الله
قرن 4 ه.ق.

ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به ثِقَةُ الاسلام، شیخ مشایخ شیعه و رئیس محدثین علمای امامیه و اوثق و اعدل و اثبت و اضبط ایشان و مروّج مذهب شیعه در غیبت امام (ع) و ممدوح خاص و عام و مفتی طوایف اسلام و جلالت وی مسلّم فریقین است و عامّه و خاصّه در فتاوی بدو مراجعه میکردند و بدان جهت به ثقة الاسلام شهرت یافته است و او نخستین کسی است که در دورۀ اسلامی بدین لقب اختصاص داشته است.
وی یکی از صاحبان کتب اربعه و صاحب کتاب کافی است که در عقاید حقّۀ اسلامیه و استنباط احکام دینی مرجع اکابر و مورد استفادۀ فُحول فقها و محدثین بزرگ است و به تصدیق شیخ مفید اجل کتب اسلامی و اعظم مصنفات شیعه و حاوی شانزده هزارویکصدونودونه حدیث و به نام اصول و فروع و روضه شامل سه قسمت است.
کلینی اولین محدث امامی است که به جمع و نظم و ترتیب و تبویب اخبار دینی پرداخته و تا آن زمان اصول اربع مائه اصحاب ائمه (ع) متداول بوده است وی ازسعد بن عبدالله اشعری و حمید بن زیاد نینوایی و عبدالله بن جعفر حمیری و علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر معروف و خال خود علان کلینی که از مشایخ وقت بلکه از وجوه و اعیان ایشان بوده روایت میکند.
شیخ جعفر بن محمد بن قولویه و ابوغالب زراری احمد بن محمد و هارون بن موسی تلعکبری و محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی و بعضی دیگر از اکابر مشایخ محدثین قرن چهارم از کلینی روایت میکنند.
او راست :
١- تعبیر الرؤیا
٢- رد قرامطه
٣- رسائل الائمه
٤- الکافی
٥- کتاب الرجال
٦- ما قیل فی الائمة من العشر.
کلینی از علمای زمان غیبت صغری است و وفات او شصت ونه سال بعد از وفات امام حسن عسکری (ع) در ماه شعبان ٣٢٩ ه.ق. اتفاق افتاده است و قبرش در باب الکوفۀ بغداد نزدیکی جسر مشهور و مزار عموم است.

حروف مدّ
حروف علة یعنی الف ، واو، یاء را چون حرکت حرف ما قبل آنها از جنس آنها باشد [ به ترتیب : فتحه ، ضمه ، کسره ] حروف مد گویند. مثال هر سه را در کلمه «اوتینا» یافته اند.
اگر حرف مد به صورت اصلی خود [ ا، و، ی ] نوشته شود آن را در تجوید مد حقیقی گویند، مانند : کان علیم قلوب.
اگر حروف مد را در بین حروف کلمه ننویسند و به جای آن علامتی بر بالا یا زیر کلمه نهند آن را مد حکمی گویند. مثلاً به جای «ذالک» بنویسند «ذلک» و همچنین در کلمات «به» [ تلفظ میشود : بهی ] و له، [ تلفظ میشود : لهو ]

حروف لین
حروف لین؛ واو و یاء ساکنۀ ماقبل مفتوح است. هرگاه ماقبل حروف سه گانۀ واو و الف و یاء حرکتش از جنس آنها نباشد حروف لین نامند، مانند لفظ : عَین و حولَین.

ابن ابی لیلی
دو تن بدین کنیت مذکورند

١- عبدالرحمن ابوعیسی بن یسار از مشاهیر تابعین متولد در سال ١٦ یا ١٧ ه.ق. و در جنگ جمل علم دار لشکر حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) بود. در سال وفات او خلاف است (٨١ یا ٨٣)

٢- کنیت محمد بن عبدالرحمن فرزند ابوعیسی، نامبرده فقیهی از اصحاب رأی و قاضی کوفه بود و در بین فقها شهرتی به سزا دارد. سی و سه سال از جانب بنی امیه و پس از آن از سوی بنی عباس در کوفه والی قضا بوده و به زمان منصور در همین شغل درگذشته است. ولادت ٧٤ ه.ق. وفات در کوفه ١٤٨. و کتاب الفرائض از تألیفات اوست. و ابن الندیم گوید او را قرائتی است.

ابن أَبي لَيْلى‏
(74 - 148 ه.ق. 693 - 765 م.)
محمد بن عبد الرحمن
بن أبي ليلى
يسار (و قيل : داود) ابن بلال
الأنصاري
الكوفي :
قاض،
فقيه،
من أصحاب الرأي.
ولي القضاء و الحكم بالكوفة
لبني أمية، ثم لبني العباس.
و استمر 33 سنة.
له أخبار مع الإمام أبي حنيفة و غيره.
مات بالكوفة.

قَالَ الْكُلَيْنِيُّ (ره)
فِي أَوَّلِ الْكَافِي :

اعْلَمْ يَا أَخِي
أَنَّهُ
لَا يَسَعُ أَحَداً
تَمْيِيزُ شَيْ‏ءٍ
مِمَّا اخْتَلَفَتِ الرِّوَايَةُ فِيهِ عَنِ الْعُلَمَاءِ (ع) بِرَأْيِهِ
إِلَّا عَلَى مَا أَطْلَقَهُ الْعَالِمُ (ع) بِقَوْلِهِ :

اعْرِضُوهُمَا عَلَى كِتَابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ
فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ
فَخُذُوهُ
وَ مَا خَالَفَ كِتَابَ اللهِ
فَرُدُّوه‏

إِعرابُ القرآن یا علم اعراب القرآن.
بنا بگفتۀ مؤلف مفتاح السعاده، از فروع علم تفسیر محسوب است، ولیکن در حقیقت این علم از فروع یا مباحث علم نحو است و آن را علمی مستقل شناختن چنانکه سیوطی در اتقان آن را اختیار کرده، درست درخور نباشد. سپس سیوطی اموری را که رعایت آنها برای اعراب گذار لازم و به منزلۀ مقدمه برای کتاب اعراب القرآن است بیان مینماید ولی مراد وی بسیار ساختن این دانشها باشد.
و گروهی از دانشمندان در این دانش تصنیفی مستقل پرداخته اند که از آن جمله است :
الشیخ الامام مکی بن ابوطالب حموش بن محمد القیسی نحوی متوفی ٤٣٧ ه.ق. و این کتاب تنها در مشکلات بحث میکند.
و ابوالحسن علی بن ابراهیم الحوفی نحوی متوفای ٥٦٢ ه.ق.، این کتاب در ده مجلد و واضح ترین کتاب در این دانش است.
و ابوالبقا عبدالله بن حسین عکبری نحوی متوفای ٦١٦ ه.ق. این کتاب بیان نام دارد و مشهورترین تألیف در این موضوع است.
و ابواسحاق ابراهیم بن محمد سفاقسی متوفای سنۀ ٧٤٢ ه.ق. این کتاب در چندین مجلد و موسوم است به «المجید فی اعراب القرآن المجید».
و از قدماء نیز کسانی دربارۀ علم اعراب قرآن تصنیفاتی ساخته اند که از آن جمله است :
امام ابوحاتم سهل بن محمد سجستانی متوفای سنۀ ٢٤٨ ه.ق.
و ابومروان عبدالملک بن حبیب بن سلیمان مالکی قرطبی متوفای سال ٢٨٦ ه.ق.
و ابوالعباس محمد بن یزید معروف به مُبَرَّد نحوی متوفای سال ٢٩١ ه.ق.
و ابوجعفر محمد بن احمد بن النَّحّاس نحوی متوفای سال ٣٣٨ ه.ق.
و ابوطاهر اسماعیل بن خلف صقلی نحوی متوفای سال ٤٥٥ ه.ق. کتاب وی در نه مجلد تدوین شده است.
و شیخ ابوزکریا یحیی بن علی بن محمد خطیب تبریزی متوفای سال ٥٠٢ ه.ق. کتاب او شامل چهار مجلد است.
و شیخ ابوالبرکات عبدالرحمان بن ابوسعید محمد انباری نحوی متوفا به سال ٣٢٨ ه.ق. وی کتاب خود را «البیان» نام نهاده است.
و امام الحافظ ابوالقاسم اسماعیل بن محمد طلحی اصفهانی متوفا به سال ٥٣٥ ه.ق.
و منتخب الدین حسین بن ابوالعز بن رشید همدانی متوفا به سال ٦٤٣ ه.ق. و کتاب خود را «کتاب الفرید فی اعراب القرآن المجید» نامیده است.
و ابوعبدالله حسین بن احمد معروف به ابن خالویه نحوی متوفا به سال ٣٧٠ ه.ق.
و شیخ موفق الدین عبداللطیف بن یوسف بغدادی متوفا به سال ٦٢٩ ه.ق.
و شیخ اسحاق بن محمود بن حمزه، وی کتاب خود را که دربارۀ اعراب جزء اخیر قرآن است به «التنبیه» موسوم گردانیده است.
و نیز «کتاب تحفة الاقران فیما قری لتثلیث من القرآن» دربارۀ اعراب قرآن است.

تقدیر

(اصطلاح نحو)
نحویان گاه «تقدیر» را به جای «حذف» بکار برند و گفته اند :
فرق بین «حذف» و «تقدیر» این است که اثر «مُـقَـدَّر» در لفظ باقی است، به خلاف «محذوف»
و گفته اند :
«تقدیر» عبارت از حذف چیزی است در لفظ و ابقاء آن در نیّت ...

اصحاب کتب اربعه رحمة الله علیهم

محمد بن یعقوب کلینی و محمد بن حسن طوسی و بابویه قمی است که به «محمدین ثلثه» معروفـند. و هر سه از علمای طراز اول شیعه بوده و چهار کتاب متقن و جامع تألیف کرده و قسمت عمدۀ اخبار خانوادۀ عصمت را در آنها جمع آورده و ضبط کرده اند و کتب مزبور عبارتند از :
کافی و تهذیب و استبصار و من لایحضره الفقیه که اولی از کلینی و دومی و سومی از شیخ طوسی و چهارمی از صدوق است.
و پوشیده نماند که اصحاب کتب اربعه شیعه و اصحاب صِحاحِ سِتّة یا سبعۀ اهل سنّت و جماعت که زنده کنندۀ آثار اسلامی هستند همگی از دیار ایران بوده اند و این یکی از مفاخر بزرگ ایران میباشد.
و ناگفته نماند که سه تن از اکابر علمای اواخر شیعه نیز هر یکی کتابی جامع تألیف کرده و تمام علمای دینی و عموم مسلمانان را رهین منّت زحمات خود ساخته اند و آنان عبارتند از :
مولی محمدباقر مجلسی و شیخ حُرّ عامِلی محمد بن حسن و شیخ جلیل محمد بن مرتضی معروف به فیض کاشانی، که اولی بحارالانوار را تألیف کرده و دومی هم کتاب وسائل الشیعه را اثر باقی و جاویدان خویش کرده و سومی نیز کتاب وافی را به یادگار گذاشته است و این سه کتاب در میان علما به «جوامع ثلثه» معروف و مؤلفان آنها نیز به «محمدین ثلث اواخر» مشهورند، و گاهی مؤلفان کتب اربعه را نیز در مقابل اینها به اوایل مقید داشته اند و آنها را «محمدین ثلث اوائل» مینامند. رحمة الله علیهم أحمعین.

عَدلِ
(اصطلاح نحوی)
و خروج اسم از صیغۀ اصلی خود است
و آن دو قسم است :
تحقیقی
و
تقدیری،
«تحقیقی» خروج اسم از اصل محقق باشد، و دلالت کند بر وی دلیل بدون «منع صرف»، چون «ثلث» و «مثلث» که «معدول» است از «ثلثة ثلثة» زیرا که چون یافتند اینها را «غیرمنصرف» پس محتاج شدند به وجود سببین و یافتند در آن وصف و آن بدون سبب دیگر سبب «منع صرف» نباشد و سبب دیگر در آن موجود نبود پس دانسته شد اینکه در اینها «عدل» است و دلالت میکند بر او دلیل دیگر سوای «منع صرف» و آن این است که چون معنی مکرر باشد لفظ هم مکرر باشد و در اینجا معنی مکرر است نه لفظ، پس دانسته شد که اصل اینها لفظ مکرر باشد و آن «ثلثة ثلثة» است.
و «عدل تقدیری» که خروج اسم باشد از اصل مقید، و دلیل نباشد بر وی غیر «منع صرف» چون «عُمَر» که «معدول» است از «عامر» و چون یافته شد «غیرمنصرف» و نبود در وی سببی غیر«عَلَمیّت» و آن کفایت نمیکند فقط در سبب «منع صرف» پس فرض کرده شد خروج او از «عامر».