جاحِظ. عمرو بن بحربن محبوب بن فزارة الکنانی البصری، مکنی به ابوعثمان و معروف به جاحظ. رئیس فرقۀ معروف جاحظیه از فرقه های معتزله. وی در حدود سنۀ 160 ه.ق. در بصره تولد یافت و در همانجا زندگی میکرد و درک خدمت اصمعی و ابی عبیده و ابی زید و غیر ایشان را نمود و از ایشان استفاده ها کرد و با بسیاری از نویسندگان و مترجمین فارسی و سریانی آمیزش داشت، و بیشتر عمر خود را در بصره گذراند و مانند علماء و ادباء زندگانی میکرد. او ببغداد بسیار سفر میکرد و در عهد وزارت محمد بن الزیات نزد وی رفت و بیشتر این مدت را در سرمن رأی مقیم بود. بعد از آن در بصره اقامت کرد تا در سنۀ 255 ه.ق. به مرض فالج در همانجا وفات یافت.
وطواط گوید : جاحظ بدصورت و ناخوش منظر بود لیکن بسیار خوش خط بود و نیکو سخن گفتی.
مسعودی در مروج الذهب آرد : در میان متقدمین و متأخرین فصیح تر از جاحظ شناخته نشده است.
در معجم الادباء از ابوهفان نقل شده که گفت : هرگز ندیدم و نشنیدم که کسی بیشتر از جاحظ دوستدار علوم باشد، زیرا هیچ وقت کتابی بدست وی نرسید مگر اینکه کاملاً آن را خواند تا جائی که دکانهای صحافان را اجاره میکرد و شب در آن میماند تا کتابها را مطالعه کند.
ابن خلدون گفته است : در مجالس تعلیم از بزرگان شنیدیم که اصول فن ادب و ارکان آن چهار دیوان است و آنها عبارتنداز : ادب الکاتب ابن قتیبه، کتاب الکامل مبرد، کتاب البیان و التبیین جاحظ و کتاب النوادر ابی علی القالی. و غیر از این چهار کتاب بقیۀ کتب پیرو و فرع آنهاست.
مؤلفات وی عبارتند از :
1- کتاب الاصنام که چاپ نشده است.
2- کتاب البخلاء که در آن گفتار و مذاکرات بخیلان و استدلالات آنان را مبنی بر پسندیده بودن بخل و امساک آورده است. و این کتاب از روی نسخۀ اصلی آن که ... چاپ شده.
3- البیان و التبیین. مؤلف در این کتاب اقسام بیان و احادیث و خطبه های بلیغ را با ذکر قسمتهای برجستۀ آنها ذکر کرده و همچنین مذهب شعوبیه و طعن آنان را دربارۀ خطباء و ابطال احتجاجات ایشان را در آن آورده است. ... بچاپ رسیده است.
4- التاج فی اخلاق الملوک، ... طبع شده است.
5- الحنین الی الاوطان که از بهترین تصنیفات اوست و در آن تمام لطیفه ها را جمع آوری کرده و آن را به وزیر محمد بن عبدالملک بن الزیات اهداء کرده است. ... بچاپ رسیده است.
6- کتاب الحیوان که ... بچاپ رسیده.
7- رسائل الجاحظ. مجموع رسائل وی میباشد که عبارتند از : 1- فی الحاسد و المحسود. 2- فی مناقب الترک و عامة جند الخلافة. 3- فی فخر السودان علی البیضان. 4- فی التربیع و التدویر. 5- فی تفضیل النطق علی الصمت. 6- فی مدح النجار و ذم عمل السلطان. 7- فی العشق و النساء. 8- فی الوکلاء. 9- فی استنجازالوعد. 10- فی بیان مذاهب الشیعة. 11- فی طبقات المغنین. که ... بچاپ رسیده است.
8- سلوة الحریف بمناظرة الربیع و الخریف. که با کتاب «مسامرة الضیف» تألیف شیخ ابی بکر بن محمد عارف خوقیر بچاپ رسیده است.
9- الفصول المختارة من کتب ابی عثمان الخ. این کتاب در حاشیۀ کتاب الکامل تألیف مبرّد ... بچاپ رسیده است.
10- فضائل الاتراک، رساله ای است که در عنوان آن چنین آمده است : «این رساله را نویسندۀ متفرد خبیر ابوعثمان عمرو بن بحر الجاحظ در فضائل ترکان و خصوصیات آنان از شجاعت و بلندهمتی و نیک آزمونی در خدمت به اسلام برای فتح بن خاقان وزیر متوکل نوشته است». و این رساله یک بار بطور کامل ... بچاپ رسیده و یکبار هم ضمن رسائل جاحظ چاپ شده است.
11- المحاسن و الاضداد و العجائب و الغرائب که ... بچاپ رسیده.
و او راست :
کتاب نظم القرآن و کتاب المسائل فی القرآن.
و کتاب التعبیر.
و کتاب ردالنصاری.
مؤلف معجم الادباء آرد : عمرو بن بحر بن محبوب ابوعثمان الجاحظ، مولای ابی القلمس عمرو بن قلع الکنانی که یکی از نسابین است، میباشد. و یموت بن المزرّع گفته است که جاحظ خال «اُمی» است و جد وی فزاره است. وی سیاهی بود که برای عمرو بن قلع الکنانی شترچرانی میکرده وابوالقاسم البلخی گفت وی کنانی و اهل بصره است. هوش و سرعت انتقال و حافظۀ او به پایه ای بود که قدرش بالا گرفت و آوازه اش شیوع یافت و مرزبانی گوید که المادّی حکایت کند کسی که جاحظ را دیده بود که در سیحان نان و ماهی میفروخت نقل کرد که جاحظ گفت : من از ابونواس یک سال بزرگترم و در اول سال 150 ه.ق. تولد شده ام و او در آخر آن سال. وی در سال 255 ه.ق. در زمان خلافت المعتزّ بالله درگذشت و متجاوز از نود سال عمر داشت. او از ابی عبیده و اصمعی و ابی زید الانصاری استماع حدیث کرده، و نحو را از ابوالحسن اخفش که دوست وی بود تعلیم گرفت، و علم کلام را از نظام آموخت، و فصاحت را شفاهاً از عرب فراگرفت.
مرزبانی گوید که : ابوبکر احمد بن علی گفت : ابوعثمان جاحظ از اصحاب نظام بود و در علم کلام تبحر و اطلاعات وسیعی داشته و در ضبط حدود آن بشدت میکوشید و از داناترین مردم در این علم و علوم دیگر دینی و دنیوی بوده است، و او را کتابهای مشهور و پرارزش بسیاری است که در نصرت دین و حکایت مذهب مخالفین و آداب و اخلاق و اقسام فنون تألیف کرده است و این کتابها میان مردم معروف و قدر و ارزش آن را میدانند. و چون شخص عاقل ممیز دربارۀ کتب وی تدبر کند میفهمد که کتابهای او در پرورش عقل و آماده ساختن اذهان و معرفت اصول علم کلام بی نظیر هستند. وی در میان علمائی که آشنا به احوال رجال هستند و تمیز بین امور میدهند چه معتزله و چه غیر ایشان مقام بلند و مرتبۀ ارجمندی دارد. او از ملازمین و خاصان محمد بن عبدالملک بوده است.
از آراء وی اینکه میگوید :
علوم و معارف ضروری و طبیعی است و هیچکدام از افعال عباد، اکتسابی او نیست و با ثمامة بن اشرس در اینکه مردم را جز اراده عملی نیست، هم عقیده بود، و این عقیده موجب و مستلزم آن است که عبادات از قبیل نماز، روزه، جهاد، حج، عمره و جز اینها و همچنین معاصی از قبیل ربا، شرب خمر و امثال اینها از اعمال عباد نباشد، زیرا اینها اراده نیستند بلکه کار و فعل هستند بنابراین ثواب و عقاب بر اعمال معنی ندارد.
مشیرالدولة آرد : وی تألیفات بسیار دارد از جمله «البیان و التبیین». در این کتاب اقسام بیان و برگزیدۀ احادیث و خطبه ها را جمع کرده. در جاهائی از این کتاب میتوان اطلاعاتی راجع به کتب دورۀ ساسانی و غیره بدست آورد. مسعودی در مروج الذهب او را افصح نویسندگان سلف دانسته و ابن خلدون از قول شیوخ زمان خود کتاب او را ستوده است. جاهائی از این کتاب اطلاعات وسیعی راجع به دورۀ ساسانی به ما میدهد.
صاحب اسماء المؤلفین آرد :
آثار جاحظ :
اخلاق الشطار.
اخلاق الملوک.
البیان و التبیین.
تحصین الاموال.
جوابات کتاب المعرفة.
حانوت عطار.
الرد علی اصحاب الالهام.
الرد علی المشبة.
رد النصاری.
رسالة فی الحسد.
سحر البیان.
سلوة الحریف بمناظرة الربیع و الخریف.
عناصر الادب.
فضیلة المعتزلة.
کتاب آی القرآن.
کتاب الابل.
کتاب الاخبار.
کتاب الاخوان.
کتاب الاستبداد و المشاورة فی الحروب.
کتاب الاستطاعة.
کتاب الاصنام.
کتاب الاعتزال.
کتاب الامامة.
کتاب الامثال.
کتاب الامصار.
کتاب الانس و السکن.
کتاب البخلاء.
کتاب البغل.
کتاب البلدان.
کتاب التربیع.
کتاب التسویة بین العرب و العجم.
کتاب التعبیر.
کتاب التفکر و الاعتبار.
کتاب الجواری.
کتاب الحجر و الفتوة.
کتاب الحزم و الجزم.
کتاب الحیوان.
کتاب الخطاب فی التوحید.
کتاب الدلال.
کتاب السلطان.
کتاب السلوک.
کتاب السودان.
کتاب الشارب و المشروب.
کتاب الصرحاء و الهجناء.
کتاب صناعة الکلام.
کتاب الصولجان.
کتاب الطبایع.
کتاب الطفیلیین.
کتاب العثمانیة.
کتاب العُرْس و العرائس.
کتاب الفتیان.
کتاب الفخر بین عبد شمس و بنی مخزوم.
کتاب فخر القحطانیة والعدنانیة.
کتاب القرآن.
کتاب اللصوص.
کتاب المحاسن و الاضداد.
کتاب المزاح و الجد.
کتاب المعرفة.
کتاب المعلمین.
کتاب المغنیین.
کتاب مناقب ضد الخلافة و فضائل الاتراک.
کتاب الناشی و المتلاشی.
کتاب النبی و المتنبی.
کتاب النجم و جوابه.
کتاب النرد و الشطرنج.
کتاب النساء.
کتاب الوعد.
کتاب الوکلاء و المتوکلین.
کتاب الهدایا.
مسائل کتاب المعرفه.
معانی القرآن.
مقالة فی اصول الدین.
نظم القرآن.
نقض الطب.
نوادر الجن.